Rumantsch Pledins: Cla Biert

La liuna

la liunessa

Eu n’ha ün caracter amiaivel e serviziaivel

Eu n’ha ün bun caracter. Eu sun amiaivla e serviziaivla 

Quist’opiniun ha l’origen ch’eu n’ha passantà… 

Quist’opiniun s’ha sviluppada causa ch’eu n’ha passantà… / deriva da quai ch’eu n’ha passantà 

Eu sun 16 ons veglia e sun 1.60 gronda 

Eu n’ha 16 ons  e sun 1.60. Sainza « veglia » e sainza « gronda » 

Eu n’ha nom Eliana. Quist es ün nom… Il sulai alva. Quist es il mumaint chi’s sto predschar. 

Eu n’ha nom Eliana. Quai es ün nom… Il sulai alva. Quai es il mumaint chi’s sto predschar. Na « quist » schi’s referischa a la frasa anteriura, ma « quai ».

« Quist » p.ex. schi’s muossa sün alch. 

I faivan lustig da mai  

 I faivan schnöss da mai / I’m riaivan oura 

Ella ha imprais a cugnuoscher a sai 

Ella ha imprais a cugnuoscher a sai stess, ella s’ha imprais a cugnuoscher

Na be « a sai », ma «a sai stess », « a sai svess ». 

Puchadamaing  (nun exista illa lingua scritta)  

Displaschaivelmaing 

Spetter il di cur ch’eu sun davent  

Spettar il di ch’eu sun davent (es ün’expressiun fixa)  

Ün quatter sco medias da notas  

 Ün quatter in media  (attenziun cun tradüer «als» cun sco > bleras jadas s’haja üna megldra pussibiltà) 

Esser cul cheu süllas nüvlas  

Esser illas nüvlas (Acceptabel : esser cul cheu illas nüvlas) 

Da l’on 2008  

Dal 2008 / L’on 2008 

Ün bis-barba  

Ün barba da seguond grà 

Il plü culminant (schimmel alb > pleonassem) d’eiran però las posas  

Il culminant / Il punct culminant d’eiran però las posas 

As metter avant alch

s’imaginar alch 

i’m crouda sü 

i’m dà in ögl 

Eu stögl finir giò alch  

eu stögl finir alch

Serrar giò cul stress provar d’invlidar il stress 

as quietar, as calmar, provar d’invlidar il stress  

Tras üna collega suna lura gnüda sün quai

Pervi d’üna collega suna gnüda a savair quai  

Eu nun ha jent dispitta e prouv eir da star our da quala  

e prouv eir da’m distanziar, e prouv eir da nu’m laschar tschüffer, intretschar 

Cumprar aint bella büschmainta  

cumprar büschmainta, ir pellas butias 

No vain miss insembel shows da circus  

No vain fat shows da circus, (il plü simpel, il meglder), gess eir :  sviluppà, creà 

Meis nom va inavo sül nom…  

Meis nom deriva dal nom 

Meis genituors s’han pensà 

*  « as pensar », nun exista,  be « pensar » 

Meis genituors s’han impissats  

Genituors cull’età tanter quaranta e tschinquanta 

Genituors tanter quaranta e tschinquanta 

In mi’impreschiun es quai  

 Eu n’ha l’impreschiun cha quai saja

Co ch’eu n’ha survint quell’anguoscha nu saja dir precis  

Co ch’eu n’ha survint quell’anguoscha nu saja da dir precis 

« Eu nu sa da dir quai », cun « da » 

Quai es ün fact  

Quai es ün fat 

In mi’opiniun  

Tenor / Seguond mi’opiniun, tenor / seguond meis avis, tenor / seguond mai 

Quista bella, singulara e fascinanta lingua  

 Quista bella lingua, singulara e fascinanta 

Pelplü problematic, schi s’ha plüs adjectivs davant il substantiv ! 

Da temps plü bods cur ch’eu d’eira üna pitschna  

Da temps plü bods cur ch’eu d’eira üna pitschna  

Ella guarda pro da mai 

Ella ha bler guardà da mai (hüten);  

verer pro = far attenziun (aufpassen) 

Esser buondriusa che chi capita intuorn mai  

 As dar da buonder che chi capita intuorn mai 

Eu sun buondriusa. Ich bin neugierig.  

Ma: Es wundert mich, was… 

Eu am dun da buonder che chi capita intuorn mai 

Sco pitschna mattina / Da pitschna mattina 

Da mattina  o da pitschna  

(sainza «pitschna» o sainza «mattina», nu fa dabsögn da dir) 

«da» es bler meglder co «sco mattina» - «sco» es l’ «als» tudais-ch 

Eu n’ha uschè ün tschert sentimaint da chasa e da sgürezza  

Eu am saint dachasa e sgüra  

Eu dun meis meglder  («ich gebe mein Bestes) 

Eu fetsch il meglder 

Eu sun cuntaint cun mai stess e cun che ch’eu n’ha ragiunt  

Eu sun cuntaint cun mai stess e cun quai ch’eu n’ha ragiunt 

Fa che cha tü voust cun quai cha tü hast. 

Eu d’eira fingià adüna  

Eu sun adüna stat  

 be « adüna + perfet 

sainza « fingià » 

Provar da persvader a mai (co dir meglder ?)  

provar da’m persvader (cul pronom na intunà, am, at, as…) 

Implü es in mia memoria cha…   

 memoria = Gedächtnis, 

 algordanza = Erinnerung 

Implü am regorda cha  

(dovrar qua il verb ! – las linguas romanas sun linguas da verbs) 

I’m algorda dals dis da Nadal 

Das erinnert mich an….  

I / Quai m’ algorda als dis da Nadal  

Amo meglder: Quai am tira adimmaint ils dis da Nadal 

Eu cousch bleras tuortas  

Eu fetsch bleras tuortas (couscher couschan ils maccaruns , las tuortas – ma activ : eu cuschin alch / o : eu fetsch maccaruns, tuortas, rasadas…) 

Eu vaiva üna fascinaziun per princessas  

Es güst, meglder : Eu d’eira fascinada da princessas  cun « esser » + l’adjectiv (fascinà/fascinada) 

Nus giovaivan roba da tuotta sorts  

Nus giovaivan da tuotta sorts 

El nu’s lascha manar our dal ritem  

(sich aus dem Rhythmus bringen lassen) 

El resta in seis equiliber, resta equilibrà, i nu til disturba, i nu til fa nöglia, el nu’s lascha disturbar da 

Fin uossa n’haja pudü far daplü differentas robas da sport  

(plüs + differents = dit il listess – pleonassem) > Fin uossa n’haja pudü far plüs sports 

Fin uossa n’haja pudü far differents sports 

Uossa es tuot drizzà oura sün prestaziun  

Uossa es tuot concentrà sün / focussà sün 

Meis sen da umor  

Meis sen umoristic / Meis sen pell’umur 

«Am Morgen, wenn ich in den Spiegel schaue…»  

«Morgen, wenn ich in den Spiegel schaue…» >  

La daman, cur ch’eu guard aint il spejel (jeden Morgen) 

Daman, cur ch’eu guard aint il spejel (be « morgen”, il di davo) 

Sur ils ultims ons

> dürant ils ultims ons    Exaimpel concret : svolar sur las chasas via 

Quai ha gnü üna grond’influenza sün meis temp liber

> avair üna grond’influenza in meis temp liber, meglder cul verb: Quai ha influenzà ferm meis temp liber   Exaimpel concret : il pan es sün maisa 

Aint in meis temp liber

> In meis temp liber  Exaimpel concret: Ils plats sun aint in s-chaffa 

our da lungurella

> Da lungurella Exaimpel concret : Eu pigl il curtè our da s-charsella 

our da quel motiv

>per quel motiv

tras üna collega

> Pervi d’üna collega  Exaimpel concret : Il tren va tras il tunnel 

cur ch’wu sun gnüda aint il muond

> gnir sül muond (tudais-ch), ma plü o main integrà, meglder : cur ch’eu sun nada 

Accumpagnar süls viadis e pro indombrablas aventüras  

> Accumpagnar dürant ils viadis ed indombrablas aventüras 

imprender da far alch

imprender a far alch

güdar da far las lezias

güdar a far alch

ils gronds han surtut la respunsabiltà dals pitschens  

> surtut la respunsabiltà pels pitschens, surtut la respunsabiltà per inchün 

eu stun jent per mai

> Eu stun jent da per mai («star da per sai» es ün möd da dir fix ) 

tour part pro’ls examns

> tour part ad alch > tour part als examens / far ils examens  

Glieud cun quala ch’eu poss avair bellas amicizchas  

Quai sun mumaints in quels ch’eu am saint sco aint ill’öla  

Glieud cun la quala eu poss avair… (preposiziun + artichel + quala + pronom persunal) 

mumaints (in ils) i’ls quals eu am saint … 

Ella ha imprais a cugnuoscher a sai 

Ella s’ha imprais a cugnuoscher (cul pronom atonic, na intunà) o Ella ha imprais a cugnuoscher a sai stess / ad ella stess 

Per mai persunal nun es il nom alch important  

Ella s’ha imprais a cugnuoscher (cul pronom atonic, na intunà) o Ella ha imprais a cugnuoscher a sai stess / ad ella stess 

Per mai persunal nun es il nom alch important  

Per mai persunal nun es il nom alch important 

La glieud disch chi dettan in ögl vi da mai meis chavels  

La glieud disch cha meis chavels dettan in ögl (otra successiun e sainza : vi da mai) 

Chenün sgrisch cha quai es  

Che sgrisch cha quai es  

« Chenün » as douvra absolut, v.d. sainza il substantiv davovart :  

« chenün hast cumprà ? »  

« chenüna es verda ?  

Ma cul substantiv, « che » :  

«che auto hast cumprà?»  

«Che tas-cha es verda?» 

Per exaimpel am fa difficultats da star sü 

Quia manca il subject (I am fa …Es macht mir)  

Per exaimpel am faja (« ja » es il pronom enclitic per « i » , « es » per tudais-ch)  difficultats da star sü 

Co / sco (cf. Teams, ordinatur “Grammatica”) 

Far verer co cha no gessan ad üna faira  

far verer sco scha … (als ob) «als» as tradüa cun «sco» 

Posiziun adjectiv  (cf. Teams, ordinatur “Grammatica”) 

Passantar avuonda temp (« avuonda », adüna davo’l substantiv) 

Ün gigant territori  

Inschmanchabels mumaints  

Üna relaziun fich buna cun mia mamma 

Situaziuns noschas 

temp avuonda 

ün territori gigantic / gigantesc (adjectiv – davo il substantiv) (il gigant = substantiv) 

mumaints inschmanchabels 

üna fich buna relaziun cun mia mamma 

noschas situaziuns 

Conjunctiv (cf. Teams, ordinatur “Grammatica”) 

Eu pens cha quai es  

I’m para ch’eu n’ha exagerà  

Pel futur am giavüscha ch’eu chat 

Per chi’s sa chi chi’d es manià 

eu pens cha quai saja 

i’m para ch’eu n’haja exagerà 

am giavüscha ch’eu chatta 

per chi’s sapcha che chi’d es manià 

Temps dal passà (cf. Teams, ordinatur “Grammatica”) 

Meis genituors perdaivan amo las ultimas nervas  

han pers (amo) las ultimas nervas  

(quella jada hana pers ed in quel cas, in ün cas, üna jada > perfet) 

Negaziun dubla  (cf. Teams, ordinatur “Grammatica”) 

Eu n’ha mai propa gnü ün idol  

La situaziun nu s’ha megldrada eir cur cha…  

> nu/n… mai (nie) 

> nu…. neir (auch nicht) 

Accord 

Accord cun « am, at, as, ans » chi preceda il verb conjugà (avair / esser) – suvent ! 

(giuvna) I m’han nomnà uschè   

(giuvna) Displaschaivelmaing am n’haja feri vi dal pè  

(giuvna) Eu 

 sun indurmanzà las desch  

Accord cun « esser » conjugà + particip 

Perfet : No eschan i culla tenda  

Perfet : Tuots sun gnü our dals zops  

Predicativ – adjectivs cul accord 

Persunas chi han l’impreschiun da gnir bainvis  

Verer quant cuntaint cha mamma o bap sun  

I m’han nomnada uschè 

am n’haja ferida vi dal pè 

 « as indurmanzar » es reflexiv,  

“indurmanzar üna bes-cha,” « einschläfern »,  Eu m’ha indurmanzada a las desch 

no eschan its/idas culla tenda  

 tuots sun gnüts our dals zops 

gnir bainvissas (las persunas) (accord cun « gnir » + adjectiv) 

verer quant cuntaints cha … (accord cun « esser » + adjectiv)

Verbs predicativs : esser / gnir / dvantar/ restar 

prouvar da na gnir

prouvar da nu gnir

dar dachefar

dar da che far

noss dachasa

nos dachasa(sing.), noss dachasas(plur.)

il aspet

l’aspet

la anda

l’anda